Leopolita (Kasprowicz, Nicz, Nicius) Jan «młodszy» (ok. 1523–1572), profesor teologii Akad. Krak., kaznodzieja, wydawca i korektor pierwszego katolickiego przekładu Biblii (tzw. Biblii Leopolity lub Szarffenbergowskiej) na język polski. Syn Kaspra, pochodził z wywodzącej się z Krakowa, ale już w XV w. osiadłej we Lwowie patrycjuszowskiej rodziny Niczów i pod tym rzadko później używanym nazwiskiem rodowym («Johannes Caspari Nicz de Leopoli») wpisał się w półr. letn. 1538 do metryki Uniw. Krak., uzyskując ok. r. 1544 mistrzostwo sztuk wyzwolonych. Kolega szkolny S. Grzepskiego (z którym później utrzymywał przyjacielskie stosunki) i J. Górskiego, z okresu studiów wyniósł nie tylko dobre przygotowanie filologiczne, na co wskazuje interesujący zestaw jego lektury z r. 1554, ale i żywe zainteresowanie dla nauk humanistycznych, któremu dał wyraz w tematyce swoich późniejszych wykładów, objaśniając w l. 1545–60, obok oficjalnych podręczników arystotelesowskich, również pisma Cycerona, Owidiusza, Sallustiusza, Terencjusza, gramatykę T. Linacra i in. Od r. 1545, jako młody docent, utrzymywał się z pracy nauczycielskiej na stanowisku rektora szkoły parafialnej Bożego Ciała na Kazimierzu oraz lekcji prywatnych, udzielanych zamożnej młodzieży arystokratycznej, m. in. wojewodzicowi lubelskiemu Andrzejowi Tęczyńskiemu, któremu po latach poświęcił życzliwą wzmiankę w przedmowie wydanego w r. 1561 podręcznika S. Micana „Dialecticae et rhetoricae praecepta”. W tym samym czasie rozpoczął owocną działalność pedagogiczną na Wydziale Filozoficznym, najpierw jako docent-extraneus (1544–9), następnie kolega mniejszy (1550–7), wreszcie od półr. letn. 1558 «collega maior» i «professor regium», zarazem dwukrotny dziekan wydziału w l. 1555 i 1559, skupiając wokół siebie grono utalentowanych i szczerze oddanych mu uczniów, z B. Herbestem, J. Wujkiem, S. Marenniuszem i S. Pieniakiem (Penatiusem) z Buku na czele.
Przyjąwszy 19 III 1560 r. święcenia kapłańskie, przeniósł się L. t. r. na Wydział Teologiczny, na którym spędził ostatnie 13 lat życia (1560–72), dochodząc poprzez bakalaureat (30 IX 1568) i licencjaturę (25 X 1569) do najwyższego w hierarchii uniwersyteckiej stopnia doktora i profesora teologii. Uroczystym aktem promocji (22 XI 1569) utrwalił jedynie od dawna ugruntowany autorytet wybitnego biblisty i egzegety, czego świadectwem były m. in. obecność dwóch kolejnych nuncjuszów papieskich: J. F. Commendonego (20 XI 1563) i J. Ruggieriego (22 VI 1565) na jego wykładach listów św. Pawła do Koryntian i Hebrajczyków w Kolegium Większym. Obdarzony, jak zgodnie podkreślają współczesne wypowiedzi, talentem «złotej wymowy» (P. Skarga), łączył od r. 1560 pracę nauczycielską na katedrze profesorskiej z rozległą działalnością na ambonie kaznodziejskiej w kolegiacie Wszystkich Świętych (od 22 VI 1560 do końca 1564), kościele Mariackim (od 16 XII 1564), wreszcie od r. 1565 w katedrze wawelskiej, z której to godności zrezygnował na rok przed śmiercią, w wyniku zatargu z bpem F. Padniewskim. Mimo rozlicznych związanych z tymi funkcjami obowiązków, do końca życia czuł się mocno związany z Akad. Krak. rezygnując nawet dwukrotnie z projektowanych podróży do Włoch: na wiosnę 1563, prawdopodobnie celem uzyskania doktoratu teologii na jednym z tamtejszych uniwersytetów, oraz ponownie w jesieni (23 XI) 1565 r. dla poparcia w Kurii Rzymskiej starań o zatwierdzenie na kanonię wrocławską. Godności tej, podobnie jak i kanonikatu w katedrze wawelskiej, ostatecznie nie uzyskał, natomiast z prezenty uniwersytetu już w r. 1559 wszedł do kapituły Św. Anny (której dziekanat piastował od r. 1563), w r. 1565 został kanonikiem kolegiaty Św. Floriana, ponadto przed r. 1567 otrzymał prebendę w kościele Św. Jerzego na zamku krakowskim, penitencjarię (katedralną?) oraz probostwo w Proszowicach, dzierżawiąc jednocześnie od r. 1565 dobra uniwersyteckie w Bronowicach. W samej Akad. Krak. korzystano często z jego wiedzy i doświadczenia zarówno na stanowisku prepozyta i konsyliarza Kolegium Większego, jak i delegata uniwersytetu dla załatwiania spornych spraw, m. in. w r. 1566 z biskupem krakowskim o probostwo w Przemękowie oraz w l. 1568–70 w zatargu z magistratem krakowskim o ścięcie mgra F. Wolskiego. Dużym uznaniem jako teolog i biblista cieszył się również w kołach kościelnych. «Dzielny pogromca herezji», jak nazwał go później Sz. Starowolski, w r. 1570 wszedł w skład komisji, która z polecenia kapituły krakowskiej miała przygotować katolicką odpowiedź na Konfesję Sandomierską, a w rok później został powołany, wraz z W. Kuczborskim i T. Płazą, do ocenzurowania postylli katolickiej swego ucznia J. Wujka.
Otoczony w żywej, aż do połowy XVII w., tradycji uniwersyteckiej swoistą legendą znakomitego mówcy, opiekuna i dobroczyńcy młodzieży oraz «świętobliwego męża» (do czego w niemałym stopniu przyczynił się hagiograficzny opis ostatnich chwil jego życia), do dziejów piśmiennictwa polskiego wszedł L. przede wszystkim jako korektor (redaktor) i wydawca pierwszego katolickiego przekładu „Biblii, to jest Ksiąg starego i nowego Zakonu” (nazwanej od jego imienia Biblią Leopolity), ogłoszonej w r. 1561 z inicjatywy i nakładem Mikołaja Szarffenbergera, następnie jeszcze dwukrotnie przedrukowanej, być może jeszcze przy jego współudziale, w l. 1575 oraz 1577 ze zmienioną jedynie dedykacją dla Stefana Batorego. Pracę nad drugą z kolei, po tzw. Nowym Testamencie Szarffenbergera w r. 1556, edycją tekstu biblijnego w obozie katolickim rozpoczął prawdopodobnie ok. r. 1559, podejmując się skromnej roli «poprawiacza» dostarczonego mu przez M. Szarffenbergera starego rękopiśmiennego przekładu, który «z niemałą pilnością i przez niemały czas» przystosował, «ile język polski mógł znieść», do potrzeb współczesnego czytelnika.
W pracy nad rewizją i kontrolą tekstu L. oparł się przede wszystkim na łacińskiej Wulgacie oraz biblii czeskiej z r. 1549 pomocniczo tylko, w obawie – jak pisał – «abychmy tak starego toru nic nie uchybili», sięgając do innych źródeł (m. in. „Postylli” Reja i greckich wydań Nowego Testamentu). Oceniana dzisiaj na ogół dość krytycznie zarówno pod względem językowo-stylistycznym, jak warsztatu filologicznego, żywe zainteresowanie wzbudziła Biblia Leopolity jako literacki przekaz starszego zabytku językowego, w którym dopatrywano się m. in. XV-wiecznego przekładu Biblii na język polski (A. Brückner) lub „Biblii królowej Zofii” (A. Małecki), adaptowanego do potrzeb katolickiego czytelnika tłumaczenia braci czeskich (S. Zwolski), względnie współczesnego przekładu Pisma świętego pióra dominikanina Leonarda Niezabitowskiego (J. Muczkowski, R. Świętochowski) i in.
Obok Przemowy ku czytelnikowi chrześcijańskiemu o zacności Pisma św. oraz wykładu Na ołtarz Dawida króla i Proroka świętego zamieszczonych w wydaniach Biblii z l. 1561–77 miał być L. autorem (tłumaczem?) Rozmyślań o Bożym umęczeniu Pana Jezu Krysta, wydanych w Krakowie u H. Florianowej przed r. 1550. Czynny do końca życia zarówno w uniwersytecie, jak i w pracy kaznodziejskiej, zmarł w Krakowie 7 IV 1572 r. «od świec zarażony» w czasie wygłaszania kazania na egzekwiach pogrzebowych wojewody krakowskiego S. Barziego, pozostawiając w testamencie Kolegium Większemu cenny legat złożony z kosztowności i ozdobnych sprzętów.
Nagrobek (popiersie) w kościele Mariackim w Krakowie; – Estreicher; Nowy Korbut (Piśm. staropolskie), II (gdzie wykaz opracowań, m. in. językowych); Podręczna Encyklopedia Biblijna, P. 1959 II 309–11 (Gustaw R., Polskie przekłady Pisma Św.); – Barycz, Historia UJ; tenże, Miscellanea z dziejów piśmiennictwa polskiego, „Pam. Liter.” R. 43: 1952 s. 538; tenże, Szkice z dziejów Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kr. 1933; Brückner A., Literatura religijna w Polsce średniowiecznej, W. 1903 II 83–107; Fijałek J., Przekłady pism św. Grzegorza z Nazjanzu w Polsce, „Polonia Sacra” 1919 nr 3 s. 173–4 i passim; Gąsiorowski K., Przekład Psałterza w Biblii Leopolity, „Ruch Biblijny i Liturgiczny” R. 14: 1961 s. 189–95; Górski K., Z historii i teorii literatury, W. 1959–64 I–II; Kossowska M., Biblia w języku polskim, P. 1968 I 199–224 (tu m. in. przegląd dotychczasowych badań); Mazurkiewicz B., Benedykt Herbest pedagog – organizator szkoły polskiej XVI w., P. 1923 s. 14–7; Muczkowski J., O bibliach Szarffenbergowskich, „Dwutyg. Liter.” 1845; tenże, O Janach Leopolitach w XVI wieku żyjących, tamże; Pilat R., Historia literatury polskiej…, Oprac. S. Kossowski, Lw.–W. 1909 II 415–7 (omówienie poglądów na temat pochodzenia tekstu); Polkowski I., Ks. Jan Leopolita, „Przegl. Lwow.” R. 1: 1878 t. 2 s. 440–7, 509–16; Świętochowski R., Niezabitowski tłumaczem Biblii Leopolity, „Ruch Biblijny i Liturgiczny” R. 14: 1961 s. 195–7; Wisłocki W., O wydawnictwie „Liber Diligentiarum…”, Pam. AU Wydz. Filol. i Hist.-Filoz., Kr. 1887 VI 94.
Leszek Hajdukiewicz